π. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΖΗΣΗΣ, Ο ΣΗΜΕΡΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ Μ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (1ον)

 

Ο ΣΗΜΕΡΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

ΤΟΥ Μ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (1ον)*

Τοῦ πρωτοπρεσβ. π. Θεοδώρου Ζήση

1. Ἀντικωνσταντίνεια καί ἀντιβυζαντινὴ ἡ Δύση! Τὸ σκεπτικὸ τοῦ τίτλου τῆς εἰσηγήσεως θέλει νὰ θεμελιώσει τὴν ἄποψη ὅτι, μολονότι ὁ Ἑλληνισμὸς μεγαλύνθηκε καὶ ἐνισχύθηκε ἀπὸ τὸ ἔργο τοῦ Μ. Κωνσταντίνου καὶ ἀποτέλεσε βασικὸ δομικὸ στοιχεῖο τῆς νέας χριστιανικῆς αὐτοκρατορίας ποὺ ἐδημιούργησε μὲ κέντρο τὴν Νέα Ρώμη, τὴν Κωνσταντινούπολη ἐπὶ ἑλληνικοῦ χώρου καὶ γεωγραφικὰ καὶ πολιτιστικά, ἐν τούτοις στὴν νεώτερη ἱστορία του, ὡς Νέος Ἑλληνισμὸς μετὰ τὸ 1821, σταδιακὰ ἀποποιεῖται τὴν κληρονομιὰ τοῦ Μ. Κωνσταντίνου καὶ ἐνσωμα τώνεται πλήρως στὸν δυτικὸ εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό.
Ὁ τελευταῖος ὀφείλει ἐπίσης πολλὰ στὴν ἑλληνικὴ καὶ χριστιανικὴ αὐτοκρατορία τῆς Νέας Ρώ μης, ἰδιαίτερα τὴν ἱστορικὰ χριστιανική του ταυτότητα, συνδεδεμένη μὲ τὴν συνακόλουθη ἑλληνικότητα, ἐπεδίωξε ὅμως συνειδητὰ καὶ ἀνταγωνιστικὰ ἀπὸ τὸν 9ο αἰώνα μὲ τὴν δυναμικὴ ἐμφάνιση τῶν Φράγκων Γερμανῶν νὰ ὑποκαταστήσει τὴν ἑλληνικὴ αὐτοκρατορία τῆς Ρωμανίας, μὲ τὴν βοήθεια καὶ τοῦ Παπισμοῦ, κατὰ τοὺς νεωτέρους δὲ χρόνους μὲ τὴν Ἀναγέννηση καὶ ἰδιαίτερα τὸν Διαφωτισμὸ τοῦ 18ου αἰῶνος καὶ τὴν Γαλλικὴ Ἐπανάσταση νὰ ἀποκοπεῖ τελείως ἀπὸ τὶς χριστιανικές του ρίζες, νὰ ἀποχριστιανίσει τε λείως τὴν Εὐρώπη, πρᾶγμα ποὺ ἐν πολλοῖς ἔχει ἤδη ἐπιτευχθῆ.

 Ἡ ἀνταγωνιστικότητα καὶ ἀντιπαλότητα τῶν Φράγκων καὶ τοῦ πάπα ἐμφανέστατα καὶ ἀναμφισβήτητα ἀποδείχθηκαν κατὰ τὴν πρώτη ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως τὸ 1204 ἀπὸ τοὺς σταυροφόρους καὶ τὴν ἐπακο λουθήσασα κατάτμηση τῆς αὐτοκρατορίας σὲ φραγκικὰ κρατίδια, ἐξ αἰτίας τῆς ὁποίας, ἐξασθενημένη πλέον, ἐπέζησε μὲν γιὰ δύο ἀκόμη αἰῶνες, χωρὶς ὅμως τὴν παλαιά της δύναμη καὶ αἴγλη, ἀνίκανη νὰ ἀποφύγει καὶ τὴν δεύ τερη καὶ ὁριστική της ἅλωση ἀπὸ τοὺς Τούρκους τὸ 1453. Στὶς ἡμέρες μας ἡ ἀντικωνσταντίνεια καὶ ἀντιβυζαντινὴ στάση τῆς Εὐρώπης, ποὺ ἀκυρώνει τὴν χριστιανικὴ οἰκουμένη τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, ἀποδείχθηκε περίτρανα, ὅταν στὴν Νίκαια τῆς Γαλλίας ἡ σύνοδος τῶν 15 τότε Εὐρωπαίων ἡγετῶν τὸ ἔτος 2000, στὴ Χάρτα γιὰ τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα, διέγραψε τὴν ἀναφορὰ ποὺ ὑπῆρχε στὸ κείμενο γιὰ τὴν χριστιανικὴ κληρονομιὰ τῆς Εὐρώπης. Ἀν τέδρασαν τότε πολλοὶ Εὐρωπαῖοι ἡγέτες, τὸ Εὐρωπαϊκὸ Συμβούλιο πάντως τῶν 15 ἐπίσημα κατήργησε τὴν χριστιανικὴ Εὐρώπη καὶ ἐνεθάρρυνε ἔτσι θεσμικὰ τὴν πολεμικὴ ἐναντίον τῶν χριστιανικῶν συμβόλων, τῶν χριστια νικῶν ἑορ τῶν, τῆς Κυριακῆς ἀργίας, τῆς ἀναγραφῆς τοῦ θρησκεύματος στὶς ταυτότητες, τοῦ χριστιανικοῦ γάμου, τοῦ χριστιανικοῦ μαθήματος τῶν Θρη σκευτικῶν, τῆς προστασίας τῶν κληρονομημένων πολιτιστικῶν θεσμῶν καὶ παραδόσεων. Εἶναι προκλητικὴ γιὰ τὶς χριστιανικὲς συν ειδήσεις ἡ αἰτιολο γία τοῦ τότε Γάλλου σοσιαλιστῆ πρωθυπουργοῦ Λιονὲλ Ζοσπέν, ὁ ὁποῖος μὲ παρέμβαση στὸν πρόεδρο τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἐπιτροπῆς Ρομάνο Πρόντι ζήτησε νὰ ἀπαλειφθεῖ ἡ θρησκεία ἀπὸ τὴ Χάρτα. Εἶπε: «Ἡ Γαλλία εἶναι μία ἄθρησκη Δημοκρατία, καὶ ἑπομένως ἡ ἀναφορὰ στὴν θρησκευτικὴ κληρονομιὰ τῶν Εὐρωπαίων εἶναι γι᾽ αὐτὴν ἀπαράδεκτη». Ὅλοι ἐνθυμούμεθα τὴν μεγα λειώδη ἀντίδραση τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ γιὰ τὴν κατάργηση τοῦ «Χριστιανὸς Ὀρθόδοξος» στὶς ταυτότητες ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ ἀρχιεπισκόπου Χριστοδού λου, ὁ ὁποῖος ἀναφερόμενος στὶς ἀποφάσεις τῆς Νίκαιας εἶπε: «Κανένας Εὐ ρωπαῖος Χριστιανὸς δὲν διαφωνεῖ μὲ τὸν σεβασμὸ καὶ τὴν τήρηση τῶν ἀνθρω πίνων δικαιωμάτων. Ἀντιθέτως χαίρεται, ὅταν αὐτὰ προωθοῦνται, καὶ μάλι στα ὄχι μόνον θεσμικῶς καὶ νομοθετικῶς ἀλλὰ καὶ οὐσιαστικῶς. Ὅμως αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι, διὰ νὰ προωθηθοῦν, πρέπει νὰ δεχθεῖ τὴν κατάργηση τῆς παραδόσεώς του».

2. Ἡ Ἑλλάδα φυσικὴ κληρονόμος τοῦ Βυζαντίου ἀποποιεῖται τὴν κληρονομιά

Ὁ ὁμιλῶν κληθεὶς ἀπὸ τὴν «Παν ελλήνια Ὀρθόδοξη Ἕνωση» τὸν Ἰα νουάριο τοῦ 2001 νὰ ὁμιλήσω στὴν αἴθουσα τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας σχετικὰ μὲ τὰ ἀποφασισθέντα στὴ Νίκαια τῆς Γαλλίας, παρόντος τοῦ ἀρχιεπισκόπου κυροῦ Χριστοδούλου, ἀνέπτυξα τὸ θέμα «Ἀπὸ τὴν Νίκαια τῆς Βιθυνίας στὴν Νίκαια τῆς Γαλλίας. Ὁ Μ. Κωνσταντῖνος καὶ οἱ μικροὶ τῶν καιρῶν μας»1. Συνέπιπτε τότε στὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκηνὴ νὰ ὑπάρχουν τρεῖς Κωνσταντῖνοι, ἀπὸ τοὺς ὁποίους κανένας δὲν ἀντέδρασε γιὰ τὴν ἀκύ ρωση τῆς κληρονομιᾶς τοῦ Μ. Κωνσταντίνου• πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας ὁ Κωνσταντῖνος Στεφανόπουλος, πρωθυπουργός, ὁ Κώστας Σημίτης, ἀρχη γὸς τῆς ἀξιωματικῆς ἀντιπολίτευσης ὁ Κώστας Καραμανλῆς.

Καὶ αὐτὸ ποὺ πραγματικὰ εἶναι ἀποκαρδιωτικὸ καὶ θλιβερὸ στὸν σύγ χρονο Ἑλληνισμὸ εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι, ἐνῶ σὲ ὅλες τὶς ἱστορικὲς περιόδους, ἀκόμη καὶ χωρὶς κρατικὴ ὑπόσταση καὶ κατακτημένοι, ὅπως ἐπὶ Ρωμαιο κρατίας, Φραγκοκρατίας καὶ Τουρκοκρατίας, κρατήσαμε τὸν πολιτισμό μας, ὑποταγήκαμε σωματικά, ἀλλὰ ὄχι πνευματικά, καὶ μάλιστα ὑποταγμένοι ἐξελληνίσαμε πολιτιστικὰ τοὺς κατακτητάς, σήμερα, ἐνῶ πολιτικὰ εἴμαστε ἐλεύθεροι, ἑκουσίως ἐνσωματωνόμαστε σὲ ἕνα ξένο πολιτισμό, μεταβαλ λόμαστε σὲ μιὰ μικρὴ ἐπαρχία τῶν Φράγκων τῆς Εὐρώπης, σὲ ἕνα φραγκικὸ κρατίδιο καὶ προτεκτορᾶτο, ἀρνούμενοι τὴν μεγαλωσύνη τοῦ ἀρχαίου ἑλλη νικοῦ κόσμου, κυρίως ὅμως τῆς Ρωμιοσύνης τοῦ Βυζαντίου2. Ὅλες οἱ ἱστορι κὲς περίοδοι τοῦ Ἑλληνισμοῦ εἶναι μεγαλειώδεις· ἡ ἀρχαιοελληνικὴ κλασσικὴ Ἑλλάδα, ἡ ἑλληνικὴ αὐτοκρατορία τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου, ἡ μεγαλειωδέ στερη ἑλληνοχριστιανικὴ αὐτοκρατορία τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, ἡ πονεμένη ἀλλὰ ἀδούλωτη Ρωμιοσύνη τῆς Τουρκοκρατίας. Ποιό ἄλλο ἔθνος κουβαλάει τέτοια κληρονομιά; Τὴν ἀρχαία κλασσικὴ Ἑλλάδα, καὶ δύο οἰκουμενικὲς παγκόσμιες αὐτοκρατορίες, τὸν Παρθενώνα καὶ τὴν Ἁγιὰ Σοφιά;

Ποῦ θρονιάζει καὶ ποῦ θὰ θρονιάσει τελικὰ ὁ δικέφαλος ἀετός; Ἡ Εὐ ρώπη βέβαια καὶ πολιτικὰ καὶ ἐκκλησιαστικὰ ἀποποιεῖται τὴν κληρονομιὰ τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, μολονότι ἡ ἱστορία της εἶναι ἀνεξίτηλα σφραγισμένη ἀπὸ τὸ ἔργο του. Πολλοὶ βαλκανικοὶ λαοὶ καὶ ἡ Ρωσία, ἀκόμη καὶ ἡ ἀλλό θρησκη Τουρκία, τὴν διεκδικοῦν. Καὶ οἱ φυσικοί της κληρονόμοι, οἱ σύγχρο νοι Ἕλληνες, φαίνεται ὅτι τὴν ἀπορρίπτουν· αὐτὸ βέβαια ὄχι σὲ ἐπίπεδο λαοῦ, ἀλλὰ σὲ ἐπίπεδο πολιτικῆς ἡγεσίας καὶ ὁρισμένων ἀρχαιολατρῶν, ὅ πως ὁ Κοραῆς καὶ ὁ κύκλος του, καθὼς καὶ μαρξιστῶν ἱστορικῶν καὶ λογίων, τοὺς ὁποίους ἐνοχλεῖ ὁ χριστιανικὸς καὶ θεοκεντρικὸς χαρακτήρας τοῦ Βυζαντίου. Ἡ ἐπιστημονικὴ βυζαντινολογικὴ ἔρευνα, στηριζόμενη σὲ ἀδιά ψευστες ἱστορικὲς μαρτυρίες, δὲν ἀμφισβητεῖ τὰ κληρονομικὰ δικαιώματα τοῦ νεωτέρου Ἑλληνισμοῦ ἐπὶ τῆς Ρωμιοσύνης τοῦ Βυζαντίου, ὅπως καὶ ἡ αὐτοσυνειδησία τῶν συγχρόνων Ἑλλήνων, παρὰ τὶς μεθοδευμένες καὶ σχεδιασμένες προσπάθειες ξένων κέντρων γιὰ πλήρη ἀποβυζαντινοποίηση τῶν Νεοελλήνων μὲ τὸν συστηματικὰ διὰ πολλῶν μέσων προωθούμενο ἐκδυτικισμό τους. Ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν σχετικῶν γνωμῶν παραθέτουμε τὴν γνώμη ἐλαχίστων· ὁ William Miller γράφει ὅτι «οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες δικαιο λογημένα πιστεύουν ὅτι, ἂν οἱ ἴδιοι εἶναι τὰ ἐγγόνια τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, οἱ ἴδιοι εἶναι καὶ τὰ παιδιὰ καὶ οἱ κληρονόμοι τοῦ Βυζαντίου». Ὁ ἴδιος γράφει ὅτι στὴν Ἑλλάδα ἡ βυζαντινὴ παράδοση εἶναι ἰσχυρότατη καὶ ὅτι ἀπὸ τὴν ἵ δρυση τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου μέχρι τὴ μεγάλη καταστροφὴ στὴ Μ. Ἀσία τὸ 1922 οἱ Ἕλληνες ζοῦσαν ἔχοντας στὸ νοῦ τους τὸν Κωνσταντῖνο Παλαιο λόγο. Ἀκόμη καὶ ὁ Ὄθων καὶ ἡ σύζυγός του ἦταν προσ κολλημένοι στὴν Με γάλη Ἰδέα καὶ ἐπὶ μακρὸ χρόνο ἡ Ἀθήνα θεωρούνταν ὡς προσωρινὴ πρω τεύουσα τῆς Ἑλλάδος, μέχρι ποὺ ἡ Κωνσταντινούπολη θὰ περιερχόταν καὶ πάλι στοὺς Ἕλληνες3. Συναφῶς καὶ ἡ Ἑλένη Γλύκατζη-Ἀρβελὲρ γράφει ὅτι τὸ Βυζάντιο ζεῖ «στὴν καρδιὰ τοῦ μόνου Βαλκάνιου λαοῦ ποὺ δὲν ἐλευθέρωσε τὴν κοιτίδα τῆς ὕπαρξής του, δηλαδὴ τὴν Βασιλεύουσα Κωνσταντινούπολη»4. Εἶναι πασίγνωστο τὸ βιβλίο τοῦ Ρουμάνου ἱστορικοῦ Γιόργκα «Τὸ Βυζάντιο μετὰ τὸ Βυζάντιο»5, στὸ ὁποῖο βλέπει τὸν Ἑλληνισμὸ τῆς Τουρκοκρατίας ὡς συνέχεια τοῦ Βυζαντίου, μετὰ τὴν ὁποία ἀρχίζει σταδιακὰ ἡ ἀποβυζαντινο ποίηση καὶ ὁ ἐκδυτικισμὸς τῶν Ἑλλήνων, ἡ νέα ἐθελούσια αἰχμαλωσία τους στὴν Φραγκικὴ Εὐρώπη. Θὰ μνημονεύσουμε ἀκόμη καὶ ὅσα λέγει ὁ ἐθνικός μας ποιητὴς Κωστῆς Παλαμᾶς στὸν Προφητικὸ ἀπευθυνόμενος πρὸς τὴν Ρωμιοσύνη τοῦ Βυζαντίου. Λέγει λοιπὸν ὅτι ὁ δικέφαλος ἀετός, τὸ σύμβολο τοῦ Βυζαντίου, πέταξε μακρυὰ μὲ τὰ ἄξια καὶ τὰ ἅγια πρὸς τὴ Δύση καὶ πρὸς τὸ Βορρᾶ, σὲ ἄλλους λαούς, ὅπου φέρνει καὶ τὴν αὐτοκρατορικὴ κορώ να, ἐνῶ τὸ ἑλληνικὸ βασίλειο ποὺ γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Ρωμιοσύνη εἶναι ἀνά ξιο αὐτῆς τῆς κληρονομιᾶς· δὲν πῆρε τίποτε ἀπὸ τὴ μεγαλωσύνη τοῦ Βυζαν τίου, ἀλλὰ κληρονόμησε μόνο τὰ μικρὰ καὶ χαμηλὰ καὶ κυβερνᾶται ἀπὸ χαμηλῆς ἠθικῆς καὶ πνευματικῆς στάθμης ἀνθρώπους, νάνους, ἀρλεκίνους καὶ εὐνούχους.

Ὁ δικέφαλος ἀητός σου νά! μακριά,

μακριὰ πέταξε μὲ τ᾽ ἄξια καὶ μὲ τ᾽ ἅγια,

καὶ θὰ ἰσκιώσουν τὰ τετράπλατα φτερὰ

λαοὺς ἄλλους, κορφὲς ἄλλες, ἄλλα πλάγια.

Πρὸς τὴ Δύση καὶ πρὸς τὸ Βοριά,

τὴν κορώνα φέρνει, καὶ κρατᾶ

-καὶ τὰ νύχια του εἶν᾽ ἁρπάγια

καὶ τὴ δόξα καὶ τὴ δύναμη κρατᾶ•

καὶ τὸ γέλιο, καὶ τὸ ψέμμα τὸ Βασίλειο,

ποὺ γεννήθηκε ἀπὸ σένα μέσ᾽ στὸν ἥλιο,

κοίτα Θεέ! Θὰ σέρνεται μπροστὰ

σὲ μπαλσαμωμένη κουκουβάγια.

Μ᾽ ὅλα σου θὰ ζῇ τὰ χαμηλά,

μὲ καμμιά σου δὲ θὰ ζῇ μεγαλωσύνη,

κ᾽ οἱ προφῆτες ποὺ θὰ προσ κυνᾶ,

νᾶνοι καὶ ἀρλεκῖνοι.

Καὶ σοφοί του καὶ κριτάδες

τοῦ ἄδειου λόγου οἱ τροπαιοῦχοι,

καὶ διαφεντευτάδες

κυβερνῆτες του οἱ εὐνοῦχοι.

Δὲν εἶναι βέβαια δυνατὸν σὲ μία περιορισμένη χρονικὰ εἰσήγηση νὰ ἐκ τεθεῖ σὲ ὅλο της τὸ εὖρος ἡ πολιτικὴ καὶ πνευματικὴ κληρονομιὰ τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, τὴν ὁποία δικαιολογημένα ἀπὸ φθόνο καὶ μικρότητα ἀπο ποιεῖται ἡ Δύση, λόγῳ τοῦ μεγαλείου της, τελείως ὅμως ἀδικαιολόγητα ὁ φυσικὸς κληρονόμος της, ὁ νέος Ἑλληνισμός, λόγῳ ἐλλείψεως ἱκανῶν ἡγε τῶν, ποὺ θὰ ἐνστερνισθοῦν τὶς ἀξίες της καὶ θὰ διασώσουν τὸν πολιτισμό της, ὅπως τὸ ἔπραξαν μὲ ἐπιτυχία ὁ Μ. Φώτιος, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλα μᾶς, ὁ Ἅγιος Μᾶρκος Εὐγενικός, ὁ πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος, ὁ Ἅ γιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς καὶ οἱ Ἅγιοι τρεῖς Κολλυβάδες, οἱ ἀγωνιστὲς τοῦ ᾽21 καὶ ὁ Καποδίστριας.

Γι᾽ αὐτὸ ἐπιλεκτικὰ θὰ ἀναφερθοῦμε σὲ τμήματα μόνο αὐτῆς τῆς κλη ρονομιᾶς πολύτιμα, τὰ ὁποῖα ἀπορρίπτει καὶ ξεπουλάει ὁ σύγχρονος Ἑλλη νισμός, ἰδιαίτερα οἱ ἡγέτες του, πολιτικοὶ καὶ ἐκκλησιαστικοί, ἢ γιατὶ δὲν διδάχτηκαν καὶ δὲν ἔμαθαν γιὰ τὴν ἀξία τους ἢ γιατὶ τοὺς θάμπωσαν μὲ πλούτη καὶ ἀξιώματα, καὶ θόλωσε τὸ ἀξιολογικό τους κριτήριο.

* Εἰσήγηση στὴν Θεολογικὴ Ἡμερίδα ποὺ ὀργάνωσε ἡ Ἱερὰ Μητρόπολη Πειραιῶς τὴν Πέμπτη, 7 Νοεμβρίου 2013, μὲ θέμα: «Τὸ Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων (313 μ.Χ.). Ἀπὸ τὴν χριστιανικὴ στὴν ἀποχριστιανιζόμενη Εὐρώπη».

---

Σημειώσεις:

1. Θεσσαλονίκη 2001. Ἐκδόσεις «Τὸ Παλίμψηστον».

2. Γιὰ τὴν νέα αὐτὴ ἅλωση καὶ αἰχμαλωσία τοῦ Ἑλληνισμοῦ Βλ. Πρωτοπρεσβυτέρου ΘΕΟΔΩΡΟΥΖΗΣΗ, Φραγκέψαμε. Ἡ εὐρωπαϊκή μας αἰχμαλωσία, Θεσσαλονίκη 1994, ἐκδ. «Τὸ Παλίμψηστον». Τοῦ αὐτοῦ, Ἑπόμενοι τοῖς θείοις Πατράσι. Ἀρχὲς καὶ κριτήρια τῆς Πατερικῆς Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 136ἑ. καὶ Τοῦ αὐτοῦ, Ὀρθοδοξία καὶ Ἐλληνισμός. Νέα αἰχμαλωσία καὶ ἀντίσταση, Θεσσαλονίκη 1995.

3. WILLIAMMILLER, «Ἡ Βυζαντινὴ Κληρονομιὰ στὴν Νοτιανατολικὴ Εὐρώπη», εἰς N. H. BAYNES H. ST. L. B. MOSS, Βυζάντιο. Εἰσαγωγὴ στὸ Βυζαντινὸ Πολιτισμό, ἐκδ. Παπαδήμα, Ἀθῆναι 1983, σελ. 450-451.

4. ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ, Γιατί τὸ Βυζάντιο,Ἀθήνα 2009 ἐκδ. Ἑλληνικὰ Γράμματα, σελ. 254.

5. N. JORGA, Τὸ Βυζάντιο μετὰ τὸ Βυζάντιο, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 1985.

Ορθόδοξος Τύπος, α.φ. 2007, 24 Ιανουαρίου 2014 
Δείτε σχετικά: 
-Π. Θεόδωρος Ζήσης - «Ο σημερινός Eλληνισμός και η κληρονομία του Μ. Κωνσταντίνου». (video)